Hartowanie na zajęciach wychowania fizycznego.
   Według definicji zaczerpniętej z Wielkiej Encyklopedii Powszechnej hartowanie to "zabieg obróbki cieplnej polegający na nagrzewaniu materiału do odpowiedniej temperatury... i szybkim ochłodzeniu. Celem jest uzyskanie struktury materiału o większej twardości". Można powiedzieć, że i u człowieka proces hartowania z grubsza na tym polega.
    Człowiek w wyniku hartowania staje się "twardszy", odporniejszy na szkodliwe dla organizmu działanie różnych czynników, zarówno zewnętrznych jak i wewnętrznych.
   U większości ludzi nawet krótkotrwałe i niewielkie wahania temperatury powodują rozliczne dolegliwości: zaziębienie, katar, anginę, grypę itp. Najogólniej rzecz biorąc proces "zaziębiania się" polega na tym, że oziębione lub przegrzane obszary (na ogół jest to błona śluzowa wyścielająca drogi oddechowe) stają się bardziej wrażliwe na czające się stale w otoczeniu człowieka bakterie i wirusy, ulegają zainfekowaniu i rozpoczyna się trwająca zwykle około tygodnia walka organizmu z chorobą. Czasem proces chorobowy trwa dłużej, bywa, że staje się przewlekły.
   Człowiek dobrze zahartowany praktycznie nie zaziębia się, omijają go wszelkie anginy i schorzenia dróg oddechowych typu zakaźnego, nie grożą mu także niezwykle dokuczliwe i przy przewlekłości groźne dla zdrowia i życia choroby zatok, uciążliwe bronchity i zawsze groźne ataki grypy.
   Dlaczego tak się dzieje? Otóż dlatego, że siły obronne organizmu można porównać do takich służb jak wojsko czy straż pożarna. Jeżeli nie ćwiczą, nie podnoszą swej sprawności, nie prowadzą stale rozpoznania potencjalnego przeciwnika, nie przygotowują się do walki z nim, to w przypadku kiedy zaistnieje konieczność ich użycia nie potrafią szybko i skutecznie walczyć.
   Hartowanie się nie tylko pomoże uniknąć wielu dokuczliwych i masowo występujących, szczególnie wiosną i jesienią chorób dróg oddechowych. Ma ono także ogromne znaczenie dla podniesienia ogólnej kondycji fizycznej i psychicznej, usprawnienia procesów przemiany materii oraz polepszenia pracy układu krążenia. Jeżeli człowiek prowadzi cieplarniany tryb życia, to nawet zwykły przeciąg może mieć dla niego charakter bodźca oddziałującego niekorzystnie. A cóż dopiero mówić o takich praktykach jak kąpiel w przerębli lub bieganie boso po śniegu.
   Hartując się podwyższamy więc próg indywidualnej reakcji na różne bodźce. To, co niedawno jeszcze odczuwaliśmy jako wielką przykrość, niewygodę trudną do zniesienia, po przejściu procesu hartowania i stale praktykowanych zabiegach wzmacniających - przestaje być przez nas odbierane jako bodziec negatywny, więcej - staje się czynnikiem wzmacniającym nasz organizm.
   Oczywiście hartowanie musi być realizowane ostrożnie i rozsądnie według zasady - im powolniejsza i bardziej systematyczna droga do kondycji i odporności tym są one trwalsze. W tym miejscu koniecznie trzeba podkreślić, że hartowanie nie jest jedynie procesem fizycznym, wzmacnia nie tylko siły i zdrowie fizyczne człowieka, ale bardzo wyraźnie doskonali, rozwija i wzmacnia jego psychikę. Jest więc jest złożonym procesem wszechstronnego psychosomatycznego wzmacniania człowieka - wzbogacenia jego zdrowia i osobowości.
   Odporność na trud i niewygody, kształtowanie i rozwój silnej woli, poczucie panowania nad sytuacją, pewność siebie, pogoda ducha wynikająca z braku dolegliwości i inne podobne duchowe zdobycze towarzyszą procesom wzmacniania fizycznego organizmu. Mało tego - po utrwaleniu się wpływają one korzystnie i stymulująco na przebieg procesów somatycznych.
   Problemy hartowania są szczególnie związane z funkcją adaptacyjną procesu wychowawczego. Jednak uregulowany tryb życia, wygodne bytowanie, zabezpieczające przed zmiennością temperatury otoczenia, udogodnienia komunikacyjne - wszystko to rujnująco oddziaływuje na hartowanie ciała. Brak odporności na wysokie i niskie temperatury, niezwyczajność ludzi do pracy, do wysiłków ekstremalnych, do mechanicznych oddziaływań przedmiotów na ciało ludzkie - wszystko to zawęża obszar adaptacyjnych funkcji człowieka, obniża możliwości obronne jego organizmu. Organizm staje się nadwrażliwy, przez co reaguje utratą zdrowia, obniżoną zdolnością do pracy, do nauki, czyli ogólnym spadkiem żywotności.
   Nowoczesne widzenie wychowania fizycznego sięga dalej niż sam przedmiot, tym bardziej, że wykracza poza tradycyjne bariery jego organizacji, poza system klasowo-lekcyjny. Współczesne wychowanie fizyczne musi sięgać do ćwiczeń prostych ruchowo, wykonywanych również w otoczeniu zimna, w deszcze, w skwarze słonecznym, w naturalnych, czasem wręcz prymitywnych warunkach terenowych po to, aby wywołać oczekiwane skutki adaptacji i hartowania. Cieplarniany system wychowania fizycznego, wraz z hołdowaniem przez młodzież narcyzmowi, swobodzie obyczajów, unikaniu wysiłków fizycznych sprzyja jedynie tłumieniu procesu wychowawczego, w tym jego rozwojowi.
   Dlatego zadaniem wychowania fizycznego naszych czasów musi być zwrot ku bodźcom płynącym z naturalnego środowiska, gdzie czysta woda i powietrze, zwrot do form zajęć nieskrępowanych systemem klasowo - lekcyjnym, w których w równej mierze realizować trzeba elementy edukacji zdrowotnej, ekologicznej z wypełnieniem funkcji adaptacyjno - hartującej.
   Hartowanie w młodości, kiedy gwałtownie rosnący, różnicujący i doskonalący swe funkcje organizm potrzebuje dla swego rozwoju licznych bodźców zewnętrznych ma ogromne znaczenie. Wiele chorób i dolegliwości atakujących organizm zarówno w wieku wzrastania jak i dających o sobie znać w dorosłości powstaje właśnie na tle niskiej odporności organizmu - braku zahartowania.
   Przed podaniem bardziej szczegółowych recept wymieńmy trzy główne zasady procesu hartowania. Nie powinno być ono działaniem incydentalnym i okazjonalnym, żeby było skuteczne musi być elementem stylu życia.
   Nauczyciele, a w szczególności nauczyciele wychowania fizycznego powinni wdrażać uczniów do pewnych elementów hartujących, spacerować z dziećmi nawet w niezbyt korzystną dla nich pogodę, prowadzić jak najwięcej lekcji na świeżym powietrzu. Piłka nożna, koszykówka, siatkówka, wszystkie dyscypliny lekkiej atletyki jak również szereg gier i zabaw ruchowych świetnie nadaje się do tego celu.
   Nie wszystkie jednak elementy z zakresu hartowania można zrealizować w szkole. Jeszcze wiele ze szkół nie posiada przebieralni z czynnymi prysznicami, a jeśli już takie istnieją nagminnie brakuje w nich ciepłej wody.
   Co może nauczyciel w takich okolicznościach? Jedną z metod przekazywania wiedzy jest pogadanka, uświadamianie uczniom konieczności hartowania, wytworzenie nawyku dbania o własne zdrowie. Nauczyciel powinien wspomagać rozwój młodzieży, do jego obowiązków należy stworzenie korzystnych warunków do samo rozwoju i samodoskonalenia uczniów, rozbudzenie ich motywacji wewnętrznej, inicjatywy, dążenie do osiągnięcia zdrowego, zahartowanego ciała.
   Hartowanie zaczynane od podstaw musi być realizowane stopniowo i systematycznie - wtedy jest najskuteczniejsze. Powinno łączyć się z innymi zabiegami zdrowotnymi jak: systematyczny trening sportowy, prawidłowe odżywianie się, nieuleganie nałogom i zachowanie pogody ducha. Hartowanie staje się szczególnie ważne dziś, kiedy wskutek rozlicznych przyczyn demograficzno-społecznych, ekonomicznych i kulturalnych, człowiek znalazł się tak daleko od natury, że grozi mu to niezdolnością do przeżycia zarówno w skali jednostki jak i gatunku. Nie bez przyczyny coraz modniejsze stają się w świecie szkoły przeżycia, w których grupy ochotników, najczęściej menadżerów, dobrowolnie poddają się różnym ekstremalnym warunkom, wymagających hartu ciała i ducha.
   Sama technika hartowania nie jest ani skomplikowana ani trudna, choć wymaga elementarnej wiedzy i umiejętności oceny własnego organizmu.
   Zasady hartowania można ograniczyć do następujących zabiegów - przy założeniu, że mamy do czynienia z osobą, która dotąd pędziła żywot "cieplarniany".
   Zaczynamy od intensywniejszych niż zwykle spacerów. Spacer kończymy odcinkiem tak intensywnym, by nawet lekko spocić się. Nie wolno jednak w tym stanie zatrzymywać się "dla ochłody", ale trzeba szybko wracać do domu i wziąć ciepły prysznic. Jeżeli dopisuje nam kondycja, spacery stopniowo zmieniamy na trucht, bieg.
   Intensywny ruch, bez względu na pogodę - doprowadzający do silnego rozgrzania i obfitego wydzielania potu jest jedynym zabiegiem hartującym. Doskonali on działanie receptorów ciepła i zimna i usprawnia procesy termoregulacji, które są podstawą hartowania.
   Drugim bardzo ważnym bodźcem hartującym jest woda o różnej temperaturze. Wskutek dobrego przewodnictwa ciepła, strumień wody o temp. 10 o C skierowany na ciało i powietrze o tej samej temperaturze dają zupełnie inne odczucie i przynoszą różne efekty.
   Hartowanie wodą stosujemy w ten sposób, ze po gorącej kąpieli oblewamy ciało wodą coraz chłodniejszą. W okresie pełnego zahartowania gorącą kąpiel pod prysznicem kończymy zimnym prysznicem, którym obmywamy całe ciało. Stosowanie stale tej zasady powinno stać się przyzwyczajeniem.
   O zabiegu hartowania wodą należy swoim podopiecznym wygłosić pogadankę i jedynie teoretycznie przedstawić technikę tego zabiegu. Praktycznie można to wykonać w domu, gdzie są odpowiednie do tego warunki.
   Ważnym uzupełnieniem hartowania się jest spanie przy otwartym oknie. Oczywiście ciało musi być solidnie okryte - organizm musi mieć poczucie komfortu cieplnego.
   Uważam, że wszyscy ludzie, bez względu na wiek powinni się hartować. Pewną ostrożność powinny zachować osoby z wadą serca i innymi dolegliwościami. Przeciwwskazaniem są zaziębienia, grypa, katar. W ich przebiegu należy zrezygnować ze stosowania silniejszych bodźców hartujących. W przypadku chorób przewlekłych (zatoki) niezbędna jest konsultacja z lekarzem.
   Współczesny nauczyciel - wychowawca - musi pamiętać, ze winien na własną odpowiedzialność sam podejmować decyzje o wychowaniu, nie podlegać zmiennym grymasom społeczności czy władzy.
   Nowa rola nauczyciela wychowania fizycznego polega na przewodnictwie w procesie rozwijania zdolności i umiejętności wychowanków oraz organizowaniu procesu kształcenia i wychowania, wdrażania dzieci i młodzieży do samodzielnej pracy na rzecz hartu ciała i ducha, racjonalnym użytkowaniu ruchu - stosownie do potrzeb i możliwości organizmu, rozwijaniu uzdolnień, motywacji do ćwiczeń, wyzwalaniu inicjatywy i samodzielności dzieci i młodzieży w dziedzinie organizowania swojego czasu.
   Dużą rolę nauczyciel powinien przywiązywać do samowychowania, samokontroli i samooceny ucznia. Kształtowanie pozytywnych postaw wobec kultury fizycznej przez nauczyciela wychowania fizycznego powinno iść w parze z kształtowaniem postaw ogólnoludzkich takich jak: dobro, życzliwość, lojalność, poszanowanie zdrowia i życia, wrażliwość na piękno, odpowiedzialność, samodzielność.
   Kreowanie postaw wychowanków powinno stanowić nadrzędny cel wychowania fizycznego.
   Po zakończenie procesu edukacyjnego uczniowie powinni zdobyć następujące kompetencje w zakresie wychowania fizycznego:
- umiejętność samokontroli i samooceny własnego rozwoju fizycznego,
- stosowanie zasad hartowania organizmu, ćwiczeń kształtujących i korygujących postawę,
- opanowanie zasad przeprowadzenia gimnastyki porannej,
- umiejętność wyboru ćwiczeń i przyborów przydatnych w doskonaleniu sprawności fizycznej,
- opanowanie umiejętności pływania dowolnym stylem,
- opanowanie wybranych elementów techniki, taktyki i przepisów wybranych gier sportowo-rekreacyjnych.
Opracowała: mgr Gabriela Hubert